26 Sentyabr 2025

Qaraqalpaqstan Respublikası statistika basqarması baslıǵınıń orınbasarı K.Omarov sózge shiǵıp, Berdaq Ǵarǵabay ulı 1827-1900-jıllardıń - Qaraqalpaq klassik shayırlarınıń ishinde óziniń ómir bayanına tiyisli bazıbir dereklerdi qolı menen jazıp qaldırǵan shayır Berdaq boladı. Ol óziniń ataqlı «Ómirim» qosıǵında óziniń avtobiografiyasın qaldırǵan.Berdaq jas waqıtlarınan baslap qosıq shıǵara baslaydı.

Ol dáslep birewlerdi maqtap, birewlerdi dálkeklep qısqasha qosıqlar shıǵaradı. Awıllarda toy bolǵan jerge barıp «Toy baslar», «Bet ashar» qosıqların aytadı. Sóytip kem-kemnen «Berdaq shayır», «Berdaq baqsı» degen ataqqa iye bolıp dańqı jurtqa jayıla baslaydı. Mal baǵıwdan qutılıp, el aralap qosıq aytıp, shayırlıq sóz óneri menen kún kóretuǵın boladı.Berdaq shayır 23 jasında Múyten urıwınıń keń tanaw tiyresindegi Baymanqul degen kisiniń Bayıtqan degen qızına úylenedi. Shańaraq tiklegennen keyin onıń Aytmuhámmed (adamlar onı Ayteke dep ataǵan), Názibek degen eki balası, Húrliqa, Húrliman, Ayımxan hám Biybixan degen tórt qızı boladı.Olardiń ishinde Húrliman degen qizi áke jolin quwalap, belgili 'qiz baqsi' bolip, elge tanilǵan.Berdaq shayır orta jaslarǵa barǵanda hayalı óledi. Onnan keyin ol Qostamǵalı urıwındaǵı Barlıbay degen kisiniń Baǵdagúl degen qızına úylenedi. Sońǵı hayalınan shayır Gúlimxan, Jarımxan degen eki qızlı boladı. Berdaqtıń ulları menen qızlarınan dóregen urpaqları-aqlıq-shawlıqları kútá kóp. Olar sońǵı waqıtlarǵa shekem Moynaq rayonında, Qazaqdárya, Terbenbes jaqlarda, Qaraózek, Taxtakópir, Shımbay rayonlarında turadı. Berdaq shayırdıń sırtqı kórinisi tuwralı Berdaqtı kórgen-bilgen, Qaraózek rayonınıń 9-awılında jasaytuǵın ǵarrı Xojalepes ulı İbrayım aytiwinsha Berdaq uzın boylı, tolıq deneli, erbiklew qara kisi eken. Pesheneli, qabaq súyegi kóterińki, qoyıw qaslı, kózi qara ótkir, kúlimlegen, dúziw kirpikli adam edi. Berdaqtıń betine úńilip qaraǵanda adamdı ózine tartarlıq kisi edi.

Minez-qulqı jaǵımlı, xosh minez, hámmege birdey sóylegende bir tap penen, áste, biraq, salmaqlı sóyleytuǵın, tili házirgi ózimiz sóylep júrgen naǵız qaraqalpaqsha bolıp, ishine jeke siyrek parsı, arabıy (biraq adamlarǵa tanıs) sózlerdi qosıp ta sóyleytuǵın edi. Sóylegende júzine gá kúle shıray, gá qáhárli tús enip turatuǵın kisi edi, ádette adamdı kóp tıńlap, az sóyleytuǵın, qızıńqırap, ǵurujǵa minip sóyleytuǵın edi. Sózi dáste-dáste bolıp uyqasıp bar beredi. Qosıq shıǵarǵanda tolıp ketetuǵın, sol jerde duwtar-duwtarsız da qoya beretuǵın kisi eken (Bul gúrrińdi 1950-jılı avgusta Berdaq tuwralı maǵlıwmat jıynawǵa jiberilgen ekspeditsiya aǵzaları A.Dabılov hám K.Berdimuratovlar Xojelepes ǵarrınıń óz awızınan jazıp alǵan. Qol jazba Qaraqalpaq filialınıń kitapxanasında saqlanadı).Berdaqtıń óz sózine qaraǵanda onı kórgen ǵarrılardıń aytıwıwı boyınsha Berdaq qartayǵanda bir kózi soqır bolǵan.

1873-jılı Orta Aziya Rossiya qol astına ótkennen keyin hár qıylı rus ekspeditsiyaları tárepinen qaraqalpaqlardıń da folklorına hám ádebiyatına baylanıslı kóp materiallar xalıq arasınan jazıp alınıp, olardıń geyparaları basıp shıǵarıldı. Usınday mádeniy miyraslardı jıynaw maqsetinde bolıwı kerek 1900-jılı Túrkistan General Gubernatorlıǵınıń Sırdárya oblastındaǵı Ámiwdárya bóliminiń baslıǵı Berdaq shayırdı Petro-Aleksandrovskiyge shaqırdı. Berdaq shayır bul shaqırıqtı qabıl etti. Biraq ol Qazaqdáryada awırıw bolıwı sebepli Nókiske ǵana zordan jetedi. Sóytip Petro-Aleksandrovskiyge jete almay-aq Nókisten qaytadı. Sol jılı, 1900-jılı qaraqalpaq xalqınıń ataqlı shayırı hám baqsısı Berdaq Ǵarǵabay ulı Qazaqdáryada qaytıs boladı. Ol tuwralı zamanlası Ótesh shayır «Berdaq edi shayırlardıń danası, sózine iyildi adam balası» dep baslanatuǵın belgili qosıǵın dóretken.