Tek shamalawǵa súene otırıp is kórgen adam jeńiledi. Táwekelshilik, boljawǵa iseniw málim tarawlarda ǵana kerekli. Anıq statistika bolsa hár tarawda kerek. Bulsız rawajlanıw haqqında sóylew orınsız. Ásirese, házirgi tez ózgerip baratırǵan zamanda!
Búgin biz sóz júritpekshi bolǵan tema hám tikkeley statistikaǵa tiyisli. Yaǵniy xalıqtı dizimge alıw haqqında.
Al, bul ámeliyat ne ushın kerek? Nege keyingi jıllarda bul haqqında júdá kóp tilge alınıp atır? Bizde usı waqıtqa shekem xalıq dizimge alınbaǵanba?
Kóz aldıńızǵa keltiriń, shańaraǵıńızda 10 adam jasaydı. Demek, bazarlıq qılıwda olardıń sanın esapqa alasız. Pálen kilo gósh, pálen litr may, pálen kilo un, pálen kilo gúrish hám taǵı basqa. Úy bekesi áne usı ónimlerdi pisirip, dasturxanǵa tartıwdada, tábiyiy, úydegi adamlar sanın inábatqa aladı: 10 kesede taǵam keltiredi. Tek shańaraq aǵzaları jası, qálewi hám ishteyinen kelip shıqqan halda awqat kimgedur úlkenrek kesede, kimgedur kishigrek ıdısta, kimgedur maysızraq, kimgedur góshlirek qılıp súzedi. Shańaraǵıńızdaǵılar ushın kiyim-keshek satıp alıwda hám tap usınday jol tutasız. Ulıńız ya bolmasa qızıńızdı qandayda bir dógerekke bermekshisiz? Bul orında onıń qızıǵıwı, qábileti, uqıbı, múmkinshiligin esapqa alasız!
Endi sawal tuwıladı: qanday qılıp bul haqqında tuwrı hám aqıl menen qarar qılıwǵa erisip atırsız? Juwap anıq: sebebi sizde shańaraq aǵzalarınıń hár biri haqqında anıq hám tolıq maǵlıwmatlar bazası bar!
Xalıqtı dizimge alıw menen baylanıslı is-ilájlar kerekligin áne usıǵan qıyaslaw múmkin. Máselen, Taxtakópirde úy-jaylardıń ıssı bolıwı, adamlar qara qazanın qısı-jazı qaynatıp turıwı ushın neshe mıń tonna kómir, qansha seksewil, neshe mıń kub metr gaz kerek? Amiwdáryada ne? Shımbayda neshe adam jumıssız? Qońıratta jáne neshe bilim dárgáyların qurıw kerek? Tórtkúlde neshe shańaraq úy-jayǵa mútaj? Xojelide qansha tuwıw jasındaǵı hayallar bar hám ámeldegi tuwıw úylerindegi orınlar sanı áne sol kórsetkishke tuwrı keleme? Qaraqalpaqstanda svet óshpewi ushın bir ayda qansha elektr energiyasin islep shıǵarıw kerek? Beruniyde neshe shańaraq bir úyde jasaydı? Ńókis qalasında negizinde qansha adam jasaydı?
Kórip turǵanıńızday, xalıqtı dizimge alıw menen, yaǵnıy birǵana sol ámeliyat penen qanshadan-qansha sawallarǵa juwap, qanshadan-qansha máselelerge sheshim tabıw múmkin!
Biraq júzeki hám shamalaw qorsetkishleri menen uzaqqa barıp bolmaydı. Joba hám dástúrlerdin mánzilliligi, reformalardıń nátiyjeliligi buǵan baylanıslı yamasa maǵlıwmatlardıń anıq hám isenimliligine baylanıslı.
Dúnyadaǵı hár bi mámleket, óziniń xalqı hám onıń jasaw jaǵdayı boyınsha isenimli maǵlıwmatlarǵa iye bolıw maqsetinde úzliksiz túrde xalıqtı dizimge aladı. Kópshilik mámleketlerde xalıqtı dizimge alıw hár bes yamasa on jılda ámelge asırıladı.
Házir jáhánniń kóplep rawajlanǵan mámleketlerinde xalıqtı ortasha hár on jılda keminde bir márte dizimnen ótkerilmekte. Xalıq aralıq ámeliyat sonday! Bizde-ne? Ózbekstan aymaǵında birinshi ret xalıqtı dizimge alıw ilajı 1897-jılda ámelge asırılǵan. Sonnan keyin 1926, 1939, 1959, 1970, 1980 jıllarda xalıq dizimge alınǵan. Usı ilaj sonǵı ret 1989 jılda ótkerilip, sol waqıtta Ózbekstan Respublikasınıń xalqı 19,7 million adamdı qurap, sonnan Qaraqalpaqstan Respublikası xalqı sanı 1,2 million adamdı quraǵan.
Ámeldegi házirgi esapqa kóre, 2023-jıldıń 1-yanvar jaǵdayına kóre Ózbekstan Respublikasınıń turaqlı xalqı sanı 36 024,9 mıń adamdı qurap, sonnan Qaraqalpaqstan Respublikası xalqı sanı 1 976,3 mıń adamdı quraydı.
Xalıqtıń házirgi esabı boyınsha ámeldegi maǵlıwmatlar xalıq sanı, jasaw sharayatı, maǵlıwmatı, bántligi, jas-jınıs quramı, millet quramı, respublika aymaǵında xalıqtıń jaylasıwı hám basqada social-demografiyalıq ayrıqshalıqlar anıq juwmaq hám analizler qılıwǵa jeterli dárejede imkániyat bermey atır.
Mámleketimizde 1989 jıldan keyin ele birde-bir márte de xalıqtı dizimge alıw jumısları bolmadı. Usı sebepli demografiyalıq máselelerimiz kóbeyip ketti. Adamlardıń haqıyqıy turmıs tárizin úyreniw hám olarǵa ámeliy járdem kórsetiwde qatar qıyınshılıqlar júzege kelmekte.
Birlesken Milletler Shólkemi 2015-jıldıń 10-iyunında “2020 jılda xalıq hám úy-jay fondın dizimge alıw barısındaǵı principler hám usınıslar” rezolyuciyasın qabıl qıldı. Oǵan kóre, BMShǵa aǵza mámleketler keminde bir márte xalıq hám úy-jay fondın dizimge alıwdı belgilep qoydı. Ózbekstanda da! “Xalıqtı dizimge alıw haqqında”ǵı Ózbekstan Respublikasınıń nızamı, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2019-jıl 5-fevraldaǵı “Ózbekstan Respublikasında xalıqtı dizimge alıwdı ótkeriw konsepciyasın tastıyıqlaw haqqında”ǵı PP-5655-sanlı Pármanı buǵan baylanıslı huqıqıy tiykar bolıp xızmet etpekte.
Málimleme xızmeti